Η ΣΚΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΤ
του Στιγκ Ντάγκερμαν
Θέατρο «ΑΡΓΩ»
Ελευσινίων 15, Μεταξουργείο
Σκηνοθεσία: Χρύσα Καψούλη
Μετάφραση: Μαργαρίτα Μέλμπεργκ
Κυριακή, 28/5/2023
Κριτική ανάλυση
της Μαρίνας Αποστόλου
|
Γκάμπριελ: «Σκέψου να είσαι δυνατός… Είναι προτιμότερο από |
vΤΙ ΕΣΤΙ «ΘΑΡΡΟΣ» ΚΑΙ ΤΙ «ΔΕΙΛΙΑ»;
vΠΩΣ ΟΡΙΖΕΤΑΙ ΕΝΑΣ «ΗΡΩΑΣ»;
vΠΩΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΕΡΕΤΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΞΙΚΟΣ ΓΟΝΕΑΣ
ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΚΑΝΕΙ ΑΥΤΟ ΑΡΑΓΕ;
vΤΙ ΣΤΑΣΗ ΚΡΑΤΗΣΕ Η ΣΟΥΗΔΙΑ ΣΤΟΝ Β’
Π.Π.;
Όποιος επιλέξει να παρακολουθήσει την παράσταση Η σκιά του
Μαρτ στο θέατρο «ΑΡΓΩ», θα επιλέξει συνακόλουθα την ίδια την ευτυχία καθώς
θα ανήκει στους πιο τυχερούς ανθρώπους της πόλης όχι μόνο κατά τη διάρκεια των
ενενήντα λεπτών που διαρκεί το έργο αλλά και μακροπρόθεσμα χάρη σε όλα αυτά που
θα μάθει, θα κερδίσει και ενδεχομένως θα εξηγήσει.
Η Χρύσα Καψούλη σκηνοθετεί τέσσερις υπερ-ταλαντούχους
ηθοποιούς (Αιμιλία Υψηλάντη: Αγγέλικα, Φώτης Καράλης: Γκάμπριελ, Εμμανουέλα
Κοντογιώργου: Τερέζ, Θεόφιλος Μανόλογλου: Βίκτωρας) οι οποίοι διέρχονται
μπροστά από τα μάτια του καθήμενου στο φουαγιέ κοινού ενδεδυμένοι και
μακιγιαρισμένοι/χτενισμένοι για τους ρόλους που σε λίγη ώρα θα υποδυθούν,
σοβαροί, ήρεμοι, θλιμμένοι, σαν να έχουν προκύψει από κάποια ασπρόμαυρη ταινία
του Hollywood. Η εικόνα τους καθώς κατεβαίνουν τα σκαλιά κατευθυνόμενοι προς
τη σκηνή επιβάλλει την ύπαρξή τους στο κοινό, το οποίο ήδη γοητεύεται. Αυτό
είναι και το σημείο εκκίνησης της παράστασης.
Θεατές και ερμηνευτές θα συναντηθούν σύντομα στην κάτω σκηνή του
«ΑΡΓΩ» οπότε και οι τρεις από αυτούς (Αγγέλικα (μητέρα) – Γκάμπριελ (ζων γιος) –
Τερέζ (κοπέλα του Μαρτ)) έχουν ήδη λάβει τις θέσεις τους. Βρισκόμαστε στο
καθιστικό μιας μεγαλοαστικής οικογένειας απ’ όπου απουσιάζουν πατέρας και γιος.
Και οι δύο νεκροί, ο πρώτος κάποτε εργοστασιάρχης (δεν μαθαίνουμε ποτέ πώς
έφυγε από τη ζωή) και ο δεύτερος, ο Μαρτ, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου, από σφαίρα που δέχθηκε πισώπλατα. Το γεγονός αυτό και μόνο τον έχει
αναδείξει σε ήρωα και προς τιμή του, έχει στηθεί πλάκα στο σημείο όπου έπεσε
νεκρός. Πρόκειται για μια πόλη ογδόντα χιλιόμετρα μακριά από το σπίτι του, την
οποία επισκέπτεται συχνά η Αγγέλικα για να τον θυμάται αλλά και να τον δοξάζει.
Ήταν ο αγαπημένος της γιος, ο λατρεμένος της, της έμοιαζε,
ήταν γενναίος, πολέμησε, νιώθει σαν να τον έστειλε η ίδια να εκτελέσει το
καθήκον του για το καλό της πατρίδας τους. Είχε μαζί του σχεδόν ένα οιδιπόδειο
σύμπλεγμα παραδεχόμενη ευθαρσώς στον Γκάμπριελ ότι μια μάνα μπορεί να αγαπάει
ένα παιδί αλλά δεν είναι σωστό… Αυτό του το ομολογεί όταν στο προσκήνιο εισέρχεται
ο Βίκτωρας, ένας άλλος μαχητής – οικογενειακός φίλος επιζών και συνιστά για
αυτή ένα είδος υποκατάστατου του θανόντα γιου, γι’ αυτό και του προσφέρει το
όπλο μα και την κοπέλα του Μαρτ, Τερέζ.
Τα πράγματα περιπλέκονται όταν ο Γκάμπριελ, ο έτερος γιος της,
διεκδικεί την Τερέζ καθώς την γνώρισε και αγάπησε την ίδια στιγμή με τον αδελφό του κάποτε
σε ένα λούνα παρκ. Ο Μαρτ, όντας πιο δυναμικός και αποφασιστικός, την κακέκτησε αφήνοντας τον Γκάμπριελ στην απογοήτευσή του. Η μητέρα Αγγέλικα γνωρίζει όλη
την αλήθεια από την αρχή καθότι παρακολουθεί κατά πόδας τις κινήσεις των γιων της.
Ξέρει πολύ καλά πως τώρα που ο Μαρτ δεν είναι πια παρών ο Γκάμπριελ επιχειρεί
να προσεγγίσει την κοπέλα για να της εκμυστηρευτεί τα πάντα. Δεν τον εκτιμάει
καθόλου, τον προσβάλλει, τον μειώνει, τον συγκρίνει διαρκώς με τον Μαρτ, τον
χαρακτηρίζει δειλό και ανίκανο. Δείχνει σχεδόν σαν να τον μισεί, σαν να μην
είναι μητέρα του, χαίρεται με το κακό του και το αντίθετο γι’ αυτό και
φροντίζει να τον δηλητηριάσει μια και καλή με μοιραίο για την ίδια αποτέλεσμα…
Αναρωτιέται κανείς πώς γίνεται μια μητέρα να αποδεικνύεται
τόσο τοξική εις βάρος των παιδιών της. Να τα πνίγει, να τα κατακρεουργεί, να στρεβλώνει
τα γεγονότα, να υιοθετεί συνειδητά μια τόσο νοσηρή οπτική. Ο Σουηδός
δραματουργός, που έφυγε από τη ζωή πολύ νέος κάνοντάς μας να λυπόμαστε διότι
συμπεραίνουμε αυτόχρημα ότι αν είχε ζήσει περισσότερο θα άφηνε μια ακόμη πιο σημαντική
και πλούσια παρακαταθήκη, φωτίζει με την πένα του το μοτίβο της μάνας – οχιάς. Πολλοί μιλούν
για τον Γκάμπριελ βάζοντάς του την ταμπέλα του «αντιήρωα», εντούτοις ο
Γκάμπριελ είναι ο πιο γενναίος ίσως όλων με την Αγγέλικα να καταρρίπτει το
πρότυπο της τρυφερής και γλυκιάς μάνας που σχεδόν παθητικά αναγνωρίζει ο μέσος
άνθρωπος. Η Αγγέλικα είναι μια αντιηρωίδα απ’ τη στιγμή που η αρρωστημένη,
συμπλεγματική της ψυχοσύνθεση αντίκειται στα χαρακτηριστικά της γυναίκας που γεννάει
και ανασταίνει ένα παιδί και είναι εντελώς ανθρώπινο και φυσιολογικό να το
λατρεύει, ακόμα και νεκρό.
Για μένα η Αγγέλικα είναι μια γυναίκα δυστυχής: Θαρρεί ότι
χάρη σ’ αυτήν ο Μαρτ επέλεξε να πολεμήσει και θυσιάστηκε για τη χώρα τους, άρα
είναι ένδοξος. Σύμφωνα με αυτή, ο Γκάμπριελ είναι ένα πρόσωπο που μοιάζει απλά στον πατέρα του, είχε
προτιμήσει στα δύσκολα τη σιγουριά της οικογενειακής εστίας και στο ελεύθερο
πια παρόν παραμένει μόνιμα αποστασιοποιημένος από καθετί θυμίζει πόλεμο, όπως για
παράδειγμα η παρέλαση των πρώην στρατιωτών, συμπεριλαμβανομένου και του
Βίκτωρα. Τον προσδιορίζουν τρία σημεία
αναφοράς: το παράθυρο του σπιτιού του, το παράθυρο της Τερέζ αλλά και τα μεγάλα
του γυαλιά. Θεατής, απόμακρος, μανιώδης καπνιστής, θαυμαστής και μύωπας. Ωστόσο, αυτός ο ίδιος νεαρός άνδρας τολμάει και
βγαίνει από το σπίτι του, επισκέπτεται δις την Τερέζ και δη βράδια βροχερά (ο
καιρός δεν τον ενοχλεί), εργάζεται ως μεταφραστής παρότι η όρασή του δεν τον
βοηθά, έχει τη δύναμη να αντιμετωπίσει τόσο τις προσβολές της αμείλικτης
Αγγέλικα όσο και τον ίδιο τον ανταγωνιστή Βίκτωρα. Για τον Γκάμπριελ αξία έχει το ρήμα «αγαπώ»
μα για τον Βίκτωρα το ρήμα «παίρνω». Το «αγαπώ», όπως κυνικά ομολογεί, στερείται
της ύλης και έτσι δεν τον αντιπροσωπεύει ούτε τον καλύπτει ως άτομο. Η Τερέζ
γίνεται δική του καθώς η ηρωική του ταυτότητα την κερδίζει παρότι εκείνη τρέφει
αισθήματα για τον Γκάμπριελ. Η κοπέλα δρα σχεδόν ψυχαναγκαστικά και δειλά. Δεν
τολμάει να ζήσει με τον Γκάμπριελ κι ας τον αγαπάει κι ας τον έχει ήδη φιλήσει
κι ας έχει παραδεχτεί πως δεν αγαπάει πλέον τον Μαρτ αφού είναι νεκρός…
Για μένα, η Αγγέλικα δεν αγαπάει κανένα. Έχει κλείσει τη ζωή της
και τη ζωή των άλλων σε κουτιά. Είναι εμμονική, ακόμη και τώρα. Δεν παραλείπει
να πληγώνει τον Γκάμπριελ ακόμη και ενώπιον τρίτων προσώπων. Η επίδειξη και η
αυτοπροβολή υπάγονται στα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα, είναι ελεγκτική και
κυριαρχική. Είναι μια άλλη Μήδεια που δολοφονεί τα παιδιά της μέσω των μεθόδων της,
ένας θηλυκός Κρόνος. Επαίρεται για την αυτοθυσία του Μαρτ, παρόλα αυτά εισέπραττε
χρήματα από το εργοστάσιο του συζύγου της που δούλευε για τον κατακτητή. Αιχμηρό
το σχόλιο του Ντάγκερμαν για την ψευτο-ουδέτερη στάση της Σουηδίας απέναντι
στον Χίτλερ κατά τον Β’ Π.Π. με πολλούς μεγαλοαστούς να συνεργάζονται
ευχαρίστως με τη Γερμανία. Πιστεύει ότι αυτή έστειλε τον Μαρτ να πολεμήσει ενώ
ήταν προσωπική του επιλογή. Επαναλαμβάνει πόσο ντρέπεται για τον Γκάμπριελ, δεν
χάνει ευκαιρία να τον ειρωνευτεί (παράδειγμα ότι του λέει με γλοιώδες ύφος πως ένα
πακέτο είναι σε θέση να το ανοίξει… αυτή την πανεύκολη δηλαδή πράξη όταν φθάνει
πακεταρισμένο το κατά παραγγελία πορτραίτο του Μαρτ).
Προσωπικά θεωρώ τον Γκάμπριελ ως τον πιο δυνατό
και τολμηρό δραματικό χαρακτήρα του έργου. Έχει ανδρωθεί σε μια οικογένεια όπου
διαρκώς τον σαμποτάρουν (ένα μόνο παράδειγμα είναι ότι τον εμπόδισαν να μάθει βιολί με την ανυπόστατη δικαιολογία έλλειψης σχετικής ικανότητας) και τον
συγκρίνουν με τον πάντα νικητή Μαρτ. Στηλιτεύεται διότι απεχθάνεται τη βία και
το αίμα όπως και τους κανονιοβολισμούς και τις φιοριτούρες. Κοντράρεται ταυτόχρονα με την καταπιεστική Αγγέλικα,
την άβουλη Τερέζ, τον αλαζόνα Βίκτωρα˙ ενίοτε συγκρούεται λεκτικά και με τους
τρεις μαζί. Και όλα αυτά υπό τη βαριά σκιά του νεκρού «ήρωα» Μαρτ. Και εξασκεί ένα
επάγγελμα που καταπονεί τα μάτια, τα ήδη ταλαιπωρημένα του μάτια. Είναι ευφυής
αλλά όχι θρασύς. Είναι χαμηλών τόνων άτομο αλλά διαθέτει προσωπικότητα. Είναι
διαφορετικός αλλά όχι άχρηστος, όπως πασχίζει να τον παρουσιάσει η Αγγέλικα και
ο Βίκτωρας στη συνέχεια. Η οσμή του αίματος στο τραμ από φιλήσυχους πλέον πολίτες
που είχαν κάποτε σκοτώσει άλλους ανθρώπους θα τον εξιτάρει. Ο ιστός που έχει
υφάνει η μητέρα – αράχνη για αυτόν θα γίνει το δικό της αναπόδραστο τέλος
δικαιώνοντας το συναίσθημα και την προσδοκία του θεατή.
Οι ερμηνείες των υποκριτών με συγκλόνισαν. Χωρίς ιδιαίτερη
ενσώματη δράση καθώς υπήρξαν κυρίως στατικοί, οι ηθοποιοί δρούσαν ακόμα και
μέσω της σιωπής. Ο Φώτης Καράλης είναι ανατριχιαστικός, μοναδικός, ανυπέρβλητος
στον ρόλο του Γκάμπριελ. Νομίζω τα λόγια είναι φτωχά αν θελήσει κανείς να
μιλήσει για την ιέρεια της υποκριτικής τέχνης κυρία Αιμιλία Υψηλάντη ενώ η Εμμανουέλα
Κοντογιώργου και ο Θεόφιλος Μανόλογλου υποδύθηκαν τους ρόλους τους μετρημένα
και εύστοχα. Ιδίως ο Θ.Μ. με βαμμένα ξανθά μαλλιά παρέπεμπε σε άνδρα Σουηδό,
ψυχρό, σχεδόν αποκτηνωμένο. Κρατάει ένα ρομαντικό μπουκέτο λουλούδια για την
Τερέζ αλλά ξαπλώνει με τη μία στο ντιβάνι της χωρίς να περάσει από το αρχικό
στάδιο της καρέκλας για να είναι «έτοιμος» και να μην χάσει χρόνο και ενέργεια.
Άριστα σκηνικά αντικείμενα και κοστούμια, μουσική, συνολική
σκηνική ατμόσφαιρα… Νιώθω την ανάγκη να συγχαρώ τους συντελεστές αλλά και
να τους ευχαριστήσω από καρδιάς γιατί προσφέρουν όχι απλά ένα υπέροχο καλλιτεχνικό
προϊόν αλλά και ελπίδα ότι αξίζει το ανθρώπινο είδος τελικά.
Ολοκληρώνω την κριτική μου προσέγγιση με τα σχόλιά μου στα
μέσα κοινωνικής δικτύωσης:
Ηθοποιός θα πει να στέκεσαι όρθια μπροστά στο κοινό, μαυροφορεμένη, δωρική, ακίνητη, χωρίς να μιλάς, με τα υπέροχα αυτά πρασινογάλαζα και βουρκωμένα μαζί μάτια και να μεταδίδεις ένα τόσο έντονο συναίσθημα, να επιβάλλεσαι και να προκαλείς ρίγος λες και απαγγέλλεις την πιο συγκλονιστική τιράντα χωρίς καν να λες μια λέξη. Η ΚΥΡΙΑ Αιμιλία Υψηλάντη στη Σκιά του Μαρτ.
Ηθοποιός επίσης θα πει να σηκώνεις στους ώμους σου έναν εξαιρετικά δύσκολο ρόλο όπου ως δραματικός χαρακτήρας είσαι παρών ψυχή τε και σώματι σχεδόν σε κάθε σκηνή της παράστασης. Έτσι, διαδράς πότε ταυτόχρονα και πότε χωριστά με τα άλλα τρία δραματικά πρόσωπα του έργου (και εν προκειμένω ακόμα και με τον θανόντα αδελφό Μαρτ) κι ενώ είσαι ακόμα νέος ηλικιακά να αποδίδεις ερμηνευτικά λες και έχεις εμπειρία πενήντα ετών. Αυτός είναι ο ηθοποιός Φώτης Καράλης ως Γκάμπριελ στη Σκιά του Μαρτ.
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
